BUSINESSHT
03 07 2017, 13:46 Güncelleme: 13:49
Türkiye'de yaş meyve ve sebzenin tarladan sofraya gelişi sürecindeki aşamalar ve her aşamada fiyatların artması son günlerin en çok tartışılan konularından biri.
Farklı platformlarda tartışılan ve son zamanlarda spekülasyon iddiası ile de soruşturma konusu olduğu ifade edilen bu konuya Merkez Bankası uzmanları da eğiliyor.
Merkez Bankası Uzmanı Hüseyin Songül, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın resmi blogu Merkezin Güncesi'nde bu konuyla ilgili bir analiz yayınladı.
İşte Songül'ün analizinden öne çıkan noktalar...
Çeşitli fire, miktar ve fiyat varsayımlarına dayanan sayısal bir alıştırma ile yaş meyve-sebze tedarik zincirindeki fiyat oluşumunu ve değer paylaşımını çözümleyeceğiz.
Tedarik zincirinin ilk adımında defter tutan mükellef (tüccar) defter tutmayan müstahsilin (çiftçi) 10.000 kg domatesini 1 TL/kg fiyattan satın alıyor. Tüccar çiftçi adına ilgili kamu otoritesine ödenmek üzere yüzde 2 oranında gelir vergisi stopajı ve yüzde 1 oranında BAĞ-KUR kesintisi yaptıktan sonra kalan tutarı çiftçiye ödeyecek.
İkinci aşamada tüccar Antalya halindeki komisyoncu aracılığıyla domatesin kilosunu KDV hariç 1,3 TL’den sevkiyatçıya satıyor. Komisyoncuyu toptancı halinde ürünü komisyon karşılığında satan gerçek ya da tüzel kişi olarak tanımlayabiliriz. Sevkiyatçı ise komisyoncudan aldığı ürünü başka toptancı hallerindeki komisyonculara göndererek komisyon bedeli karşılığında sattıran gerçek ya da tüzel kişilere verdiğimiz ad. Komisyoncu hem tüccara, hem de sevkiyatçıya fatura kesiyor. Komisyoncunun sevkiyatçıya kestiği faturada ürün bedeli, söz konusu ürün bedeli üzerinden yüzde 1 oranında hesaplanan hal rüsumu ve toplam tutar üzerinden yüzde 1 oranında hesaplanan KDV bulunacak. Hal rüsumu malları satın alanlarca toptan satış bedeli üzerinden toptancı hali bulunan belediye veya işletmelere ödenen meblağ.[2] Ayrıca, komisyoncu satış bedeli üzerinden yüzde 8 oranında komisyon ücreti ve komisyon ücreti üzerinden de yüzde 18 oranında komisyon KDV’si hesaplayarak, söz konusu tutarları sevkiyatçıdan tahsil ediyor.
Üçüncü aşamada sevkiyatçının Ankara halindeki komisyoncu ile domatesin kilosunu KDV hariç 2 TL’den satması için anlaştığını ve komisyoncunun da domatesleri markete söz konusu fiyattan sattığını varsayıyoruz. Bu arada, domatesin Antalya’dan Ankara’ya nakliyesi sırasında yüzde 10 oranında fire verdiğini ve 9.000 kg olarak komisyoncuya ulaştığını kabul edelim. Sevkiyatçı, komisyoncuya mal satış bedeli üzerinden yüzde 8 oranında komisyon bedeli ve komisyon bedeli üzerinden de yüzde 18 oranında komisyon KDV’si ödeyecek. Ayrıca, sevkiyatçının Antalya’dan Ankara’ya nakliye bedeli olarak KDV hariç 800 TL ödediğini varsayalım. Nakliye hizmeti üzerinden yüzde 18 oranında KDV kesilmekte ve vergi idaresine ödenmekte.
Son aşamada ise marketin giriş halindeki komisyoncudan satın aldığı 9.000 kg domateste yüzde 10 market firesi verdiğini ve geriye kalan 8.100 kg domatesi KDV hariç kilosu 2,6 TL’den nih ai tüketiciye sattığını farz edelim. Tüketici 8.100 kg domatese yüzde 8 KDV dâhil toplam 22.744,8 TL ödeme yapacak.
Örneğimizde tarladan çıkan ürün uzun bir tedarik zincirini takip ederek tüketiciye ulaştı. Tarladan 10.000 kg olarak çıkan, yolda ve markette uğradığı fireler sonucunda 8.100 kg’ye düşen domates, nihai olarak 22.744,8 TL tutarında bir parasal değere ulaştı ve KDV dâhil 2,81 TL/kg fiyattan tüketildi. Tablo 1 söz konusu parasal değerin zincirdeki çeşitli iktisadi birimler tarafından nasıl pay edildiğini göstermekte.
Toplam değer içinde aracıların payının yüzde 45 seviyesinde olması dikkat çekici. Ürünler bazında ve dönemsel olarak bu payın daha yüksek gerçekleşebildiğini eldeki veriler gösteriyor. Ayrıca, fire oranlarının çeşitli ürünlerde dönemsel olarak analizdeki varsayımları aştığı ve yüzde 50 seviyelerini bulabildiği de bilinmekte.
