KERİM KARAKAYA
15 04 2015, 09:26 Güncelleme: 15:10
Şubat ayı ödemeler dengesi rakamlarında kaynağı belirsiz döviz girişini gösteren “net hata noksan kaleminin” 4,3 milyar dolar ile zirveye çıkması uzun süredir sorulan aynı soruyu yeniden gündeme getirdi: Bu para nereden geliyor?
Bu soruyu sorunca peşisıra şunları da sormak gerekiyor: Para neden döviz yükselince geliyor ve Merkez Bankası bu verileri sonrasında nasıl revize ediyor?
Merkez Bankası aslında 2008 krizi sonrasında sıkça ortaya atılan bu sorulara farklı zamanlarda genişce cevaplar vermeye çalıştı.
Gelin 4 soru da Merkez Bankası’nın “net hata noksan” (NHT) açıklamalarına bakalım.
1-Net hata noksan neden 2008 krizi sonrası yüksek rakamlara ulaştı?
Bunun başlıca 3 nedeni var:
2008 yılından başlayarak ihracat bedellerinin yurda getirilme zorunluluğunun kaldırılması, bankalar hariç yurt içi yerleşiklerin yurt dışında tuttukları mevduatlarda artışa yol açtı. Dış ticarete ilişkin mal hareketlerinde ihracatçının aldığı ödemenin bir kısmını yurtiçinde yerleşik bankaya kalan kısmını yurtdışındaki bankaya yatırabilmesi bankalar sisteminden alınan veri ile gümrük kayıtlarından alınan verinin farklı olmasına yol açmakta ve bu fark NHN kalemine yansımaktadır.
• Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements, BIS) Uluslararası Yerel Bankacılık İstatistikleri’nin 3 aylık bazda ve yaklaşık dört aylık bir gecikme ile yayımlanıyor olması ve BIS verisi açıklanıncaya kadar, bankaların yurt dışı şubelerine ait verilerin ödemeler dengesi istatistiklerinde gösterge niteliğinde kullanılması sebebiyle iki veri arasındaki fark NHN kalemine yansıtılıyor.
• Turizm gelir ve giderlerinin izlenebilmesi için yürütülen anket çalışmaları sonucunda hesaplanan “seyahat gelir veya gideri”, bankaların döviz varlıklarına birebir yansımamışsa, aradaki fark NHN kalemine yansıyor. (Ödemeler Dengesi Raporu III, 2014)-
2- Bu 3 neden arasında hangisi net hata noksan artışında öne çıkıyor?
Mevduat artışı ile Net Hata Noksan artışı benzerlik var.
2008 yılından başlayarak ihracat bedellerinin yurda getirilme zorunluluğu kaldırıldı. Bu durum, yurt için yerleşiklerin yurt dışında tuttukları mevduatların miktar olarak artmasına neden olurken, özellikle kriz zamanlarında bu hesaplarda ortaya çıkan hareketler ödemeler dengesinde önemli belirleyici olmaya başladı.
2008 yılında meydana gelen küresel kriz, Merkez Bankası’nca yayımlanan ödemeler dengesi istatistiklerinde yurtiçi yerleşiklerin yurtdışında mevduat hareketlerinin yansıyılmamasından kaynaklandığı eksikliği ortaya çıkardı.
Uluslararası Ödeme Bankası (BIS) ile yapılan ortak çalışma ile 2008’ten itibaren Türkiye’de ödemeler dengesinde bu kalemin ölçülmesini zorunlu kıldı.
Aşağıdaki grafik bize bu durumu gösteriyor. Yurtdışı mevduatlardaki değişim ile NHT kalemi paralel bir seyir izliyor. Özellikle yurtiçi yerleşiklerin yurtdışı mevduatlarındaki azalışın, diğer bir ifadeyle yurda girişin arttığı dönemlerde net hata noksan kalemi de artış görülüyor. Bu durum, ödemeler dengesine 2008 yılından beri kaydedilmekte olan yurt içi yerleşiklerin yurt dışı mevduat (BIS) verisinin net hata noksan kalemini açıklamakta önemli bir kaynak olduğunu gösteriyor.
Bununla birlikte ortaya çıkan net hata noksanın önemli bir bölümünün de, BIS verisinin kapsayamayabileceği ülkelerdeki yurt içi yerleşiklerin mevduat hareketleri kaynaklı olabileceğinin ipuçlarını veriyor. (Ödemeler Dengesi Raporu I, 2012.)
3- O halde Merkez Bankası’nın geçmişe dönük olarak revize ettiği rakamlarda BIS sınıflandırmasının önemli bir yeri olması gerekiyor. Ya da daha kısaca soralım, revizyonlar sonucunda en fazla artış hangi kalemlerde oluyor?
Yapılan güncellemelerin büyüklüğünü görebilmek açısından, ödemeler dengesi istatistiklerinin ilk yayımlandığı tarihteki NHT değerleri ile 2014 yılı Ekim ayı ödemeler dengesi istatistikleri yayınındaki güncellenmiş değerleri karşılaştıralım. İlgili kıyaslamalar, cari ay verilerinin ima ettiği NHT düzeylerinin zaman içinde yüzde 50-70 arasında aşağı yönlü revize edildiğini ve güncellemeleri belirleyen ana işlemlerin ise “seyahat” ile “yurt içi yerleşiklerin yurt dışı mevduatı” kalemleri (BIS) olduğunu gösteriyor.
Grafik revizyonların en çok hangi kalemlere yapıldığını gösteriyor. (Ödemeler Dengesi Raporu III, 2014)
4-Diğer ülkelerle kıyaslandığında durum nedir?
Uluslararası standartlarda ve kısa bir gecikme ile yayımlanan NHT kalemi, diğer ülke verileri ile karşılaştırıldığında makul düzeylere ve seyre işaret ediyor. Öte yandan, izlenen revizyon politikası uyarınca, ödemeler dengesi kalemlerinde geçmiş beş yıla uzanan istatistiklerde güncellemeler yapılabilmekte, ilgili güncellemeler net hata noksan kalemindeki dalgalanmaları ilk yayımlandığı değerlere kıyasla önemli ölçüde azaltabiliyor.
Aşağıdaki tabloda benzer ülkelerle bir kıyaslama yapabiliyoruz. (Ödemeler Dengesi Raporu III, 2014)
